Systemy totalitarne odcisnęły niebywałe piętno we współczesnym świecie. Wielokrotnie temat, motyw totalitaryzmu podejmowany był przez twórców XX i XXI wieku. Można wymienić naprawdę wiele dzieł kinematografii czy utworów literackich pośrednio lub bezpośrednio ukazujących specyfikę tego systemu. Chciałbym teraz przybliżyć charakterystykę totalitaryzmu.
Spróbujmy najpierw określić pewne ramy omawianego problemu. Pomocna okazuje się tu definicja z Wikipedii (internetowej encyklopedii), która informuje, że: Totalitaryzm – to system rządów dążący do całkowitego podporządkowania społeczeństwa państwu za pomocą monopolu informacyjnego i propagandy, ideologii państwowej, terroru tajnych służb i masowej monopartii.
Widzimy zatem pewien trzon, który, jak się okaże, będziemy w stanie wyróżnić w każdym z dzieł skupiającym swoją uwagę na owym systemie.
Bardzo specyficznym wyróżnikiem jest sposób tworzenia się reżimu. Często powodem zwrócenia się ku rządom totalitarnym są niezadowolenia społeczne lub też pewne dalekosiężne aspiracje ludności. Z czasem też owe wyższe cele kumulują się i przybierają formę ogólnie uznanej ideologii typu Angsoc (angielski socjalizm) z Roku 1984 czy Animalizm z Folwarku Zwierzęcego. Spotkaliśmy się także z ideą świata bez uczuć przedstawioną w filmie Equilibrium. Tam w globalnym państwie o nazwie Libria codzienna dawka leku Prozium ingerowała w psychikę ludzką pozbawiając człowieka wszelkich emocji. Powodem takiego stanu rzeczy była chęć przetrwania po wyniszczających konfliktach zbrojnych, zwłaszcza po III wojnie światowej: Ci z nas, którzy przeżyli, wiedzieli, że ludzkość nie przeżyje czwartej.
Chęć przetrwania, choć innego typu, oraz potrzeba bezpieczeństwa to czynniki, które spowodowały przejęcie władzy przez Sutlera i jego partię Nosefire (wydarzenia ukazane w filmie V jak Vendetta). Poczucie wszechobecnego zagrożenia wywołane skutecznie przeprowadzoną intrygą, strach i lęk społeczeństwa przed wojnami oraz terroryzmem stały się podwalinami radykalnych rządów. Do ideologii władzy został dodatkowo włączony szowinizm narodowy oraz ortodoksyjny konserwatyzm kreujący ludzi odmiennych jako wrogów państwa. Jednak zastanówmy się przez chwilę, co było rzeczywistym powodem wprowadzenia systemu totalitarnego w każdym z opisywanych przykładów. Jaki był planowany cel wprowadzanych rządów? Odpowiedź jest co najmniej zatrważająca. Władza to nie środek do celu; władza to cel. Nie wprowadza się dyktatury po to by chronić rewolucję; wznieca się rewolucję w celu narzucenia dyktatury. Celem prześladowań są prześladowania. Celem tortur są tortury. Celem władzy jest władza.
Państwo totalitarne charakteryzuje się także permanentną inwigilacją społeczeństwa oraz jego pełnym podporządkowaniem. Wiąże się to niewątpliwie z ingerencją w przekonania i poglądy obywateli. Każda dziedzina życia poddawana jest systematycznej kontroli przez odpowiednie służby. Powodem takiego żmudnego procesu są starania o jak najdłuższe utrzymanie się przy władzy, która – jak wcześniej stwierdziliśmy – jest celem samym w sobie. Według rządzących społeczeństwo powinno całkowicie podporządkować się nakazom oraz ideologii. Jedno państwo, jedna myśl i ludzie zachowujący się niczym jeden organizm. Tym organizmem miała być właśnie masowa partia. Żeby uzyskać taki efekt bezustannie szpiegowano społeczeństwo. W Oceanii do nadzoru służyły głównie teleekrany podglądające życie obywateli. Wszędzie pełno też było ideowców gotowych donosić na rzecz systemu. Niejednokrotnie ludność była denuncjowana przez własną rodzinę tak jak to miało miejsce w przypadku Parsonsa, sąsiada Winstona. Dodatkowo Policja Myśli zajmowała się odnajdywaniem i likwidacją obywateli nieprawomyślnych.
Podobną funkcję pełniły służby policyjne w Anglii Sutlera. Jednostki sprzeciwiające się odgórnie narzuconemu porządkowi były wykrywane i eliminowane. Ulice patrolowane przez Fingermanów, mobilne urządzenia nasłuchujące, czy też śledzenie rozmów telefonicznych to rzeczywistość inwigilacji społeczeństwa.
Państwo zniewolone totalitarnymi rządami cechuje się także szeroko rozwiniętym aparatem propagandy, kontrolą mediów oraz przekłamaniem rzeczywistości. Całkowity nadzór przepływających wiadomości niewątpliwie występował w powieści Orwella Rok 1984. W Oceanii istniał do tego celu specjalny urząd – Ministerstwo Prawdy, którego zadaniem było nieustanne fałszowanie wszelkich informacji zgodnie z myślą:
Kto kontroluje przeszłość, kontroluje przyszłość. Kto kontroluje teraźniejszość, kontroluje przeszłość.
Propaganda sukcesu pozwalała zachować społeczeństwo w stanie letargu, uśpienia. Zwróćmy także uwagę na pozostałe nazwy administracyjne:
Ministerstwo Pokoju – zajmujące się prowadzeniem nieustannej wojny i stwarzaniem poczucia zagrożenia w społeczeństwie,
Ministerstwo Miłości – czyli odpowiednik tajnych służb oraz symbol okrucieństwa i tortur,
Ministerstwo Obfitości – organ trudniący się reglamentacją wszelkiego rodzaju produktów.
Ponadto w Oceanii brak było jakiejkolwiek wolności słowa. Istniała tylko jedna gazeta całkowicie podporządkowana aparatowi cenzury. Ważnym elementem propagandy były także niedające się wyłączyć teleekrany. To z nich w sposób ciągły napływały wiadomości o zwycięstwach, informacje gloryfikujące Wielkiego Brata lub potępiające wrogów państwa.
Na kłamstwie i manipulacji rzeczywistością zostały także oparte rządy kanclerza Sutlera oraz Creedy’iego. Najpierw wywołali oni ogromne tragedie (zamachy biologiczne na szkołę, oczyszczalnię wody i metro), następnie odpowiednio sterując informacjami wykreowali wrogów narodu. A kiedy już doszli do pełni władzy całkowicie zawładnęli mediami tworząc marionetkową telewizję BTN fabrykującą wiadomości zgodnie z oczekiwaniami rządu. Był tam też człowiek o specjalnej funkcji – komandor Prothero jako Głos Londynu. Jego zadanie polegało na odpowiednim wpływaniu na obywateli, manipulacji faktami i żerowaniu na prymitywnych ludzkich instynktach celem wymuszenia posłuszeństwa wśród społeczeństwa.
Przekłamania rzeczywistości nie ominęły także folwarku, na którym panowały zwierzęta. Swoistym ministrem propagandy stał się tam Squealer. Wykorzystując naiwność współtowarzyszy, ich głupotę, przeinaczał fakty, a tym samym zmieniał historię. Dość tu wspomnieć o oskarżeniu o zdradę jednego z przywódców powstania na farmie. Procesy wykazujące winę Snowballa, któremu przypisywano wszelkie niepowodzenia w gospodarstwie, to nic innego jak farsa fałszująca obraz rzeczywistości. Ponadto Squealer był sprawcą wypaczenia zasad animalizmu, czego dowodem są jego dopiski do siedmiu przykazań.
Zauważmy, że każdy z opisywanych tutaj systemów politycznych jest kontrolowany przez wąską grupę ludzi. Zazwyczaj jest to jednostka, w ręku której skupia się całokształt władzy. Skoncentrujmy się przez chwilę na sytuacji, jaka miała miejsce w Ugandzie. W filmie widzimy postać charyzmatycznego przywódcy Idi Amina. Z początku jawi się on niczym przyjaciel ludu. Padają wzniosłe słowa uwielbienia generała „Uganda mnie kocha”. Jednak z czasem można dostrzec, że władza Amina to rządy absolutne, rządy bezwzględnego posłuszeństwa, rządy twardej ręki. Wszystkie decyzje w państwie podejmowane były przez dyktatora i jego najbliższych równie nieobliczalnych współpracowników. Pod pozorami normalnie rozwijającego się kraju kryło się bestialskie panowanie psychopatycznego przywódcy kierowanego jedynie swoimi emocjami. Amin stanowił prawo i stał ponad nim.
Czasem wodza narodu otacza się także pewnym kultem. Taką gloryfikowaną osobą był Wielki Brat – najwyższy zwierzchnik Partii i społeczeństwa. Była to postać wszechobecna, nieomylna i nieśmiertelna – tak przynajmniej wynikało z propagandy panującej w Oceanii. Ponadto miał budzić pewien respekt, lęk wśród inwigilowanej ludności, o czym świadczy hasło pojawiające się wraz z wizerunkiem wodza: Wielki Brat patrzy.
Jednak pomimo tak ogromnego znaczenia prawdopodobnie w ogóle nie istniał, będąc jedynie ikoną i symbolem Partii. W Librii natomiast panował Ojciec. W filmie to właśnie jego widzimy na nieustających przemówieniach gromadzących posłuszne społeczeństwo. Autokracja przejawia się tu centralnym sterowaniem państwem, wydawaniem poleceń (zwłaszcza klerykom). Znamienna wydaje się być jedna z rozmów Prestona z kanclerzem Dupont stwierdzającym, że to właśnie Ojciec jest prawem. Ponadto zwróćmy uwagę na sposób, w jaki przywódca odizolował się od społeczeństwa – był otoczony prawdziwą armią uzbrojonych żołnierzy.
W opisywanym przeze mnie totalnym sposobie sprawowania rządów czynnikiem nie do pominięcia jest cały aparat przymusu politycznego oraz represji. Taki system odzwierciedla hasło, że „kto nie jest z nami, ten przeciwko nam”. Skupmy zatem naszą uwagę na zdarzenia mające miejsce chociażby w Ugandzie i na folwarku. W obu przypadkach mamy do czynienia z pewnym monopolem na władzę, gdzie wszelkie przejawy opozycyjnych stanowisk były natychmiastowo surowo tępione. Eliminacja politycznych współpracowników, m.in. Snowballa oraz terror psów-morderców na usługach świń to realia życia na folwarku. Już samo podejrzenie szpiegostwa wiązało się z karą śmierci. Analogicznie sytuacja wyglądała w Ugandzie – tam nagminnie łamano prawa człowieka, nie obowiązywały żadne konwencje międzynarodowe, a ponad 300 tys. mieszkańców życiem przypłaciło krwawe rządy Amina. Doskonale ujął to w filmie Nigel Stone stwierdzając, że jest to:
Reżim kolejnych zniknięć.
oraz
Tutaj, pod naszym nosem, wybił całą polityczną opozycję. [Nigel Stone]
Przykładem może być los, jaki spotkał Jona Wasoa’e – człowieka, który próbując tak naprawdę pomóc Ugandzie został bestialsko zamordowany.
Z zagadnienia terroru przejdźmy bezpośrednio do aspektu militaryzacji oraz funkcjonowania kraju jako państwa policyjnego. W Librii możemy zauważyć setki żołnierzy na ulicach, są też oddziały patrolujące tereny poza murami oraz armia w otoczeniu przywódcy. Siły zbrojne są wszechobecne, bezustannie kontrolują ludność celem przestrzegania porządku. Przykładem jest tu działalność kleryków oraz ogólna bezwzględność pozbywania się przeciwników (tj. masowe rozstrzelania i wyroki bez procesu). Libria jest w trakcie wojny z partyzantami, a ze względu na specyfikę ideową tej walki: W przyszłości, gdzie wolność jest przestępstwem, przestępcy staną się bohaterami.
Wojna jako stan odgrywała bardzo istotną rolę zwłaszcza w procesie manipulacji i dezorientacji społecznej. Ludność ogarnięta ciągłym poczuciem zagrożenia jest podatniejsza na sterowanie i łatwiej godzi się na ograniczenie swoich praw. Rządzący są ich gwarantem bezpieczeństwa. Ową prawidłowość wykorzystano na folwarku zwierzęcym odnosząc się do nieustannej walki o idee animalizmu. Świnie na każdym kroku podkreślały obecność niebezpieczeństwa ze strony sąsiednich gospodarstw. Ponadto zastraszały współtowarzyszy możliwością powrotu do rzeczywistości przedrewolucyjnej: Wiecie co by było, gdybyśmy zaniedbali obowiązki? Wróciłby Jones! (…) Czy aby na pewno towarzysze (…)nie ma wśród was nikogo, kto chciałby powrotu Jonesa?
Na przykładzie Oceanii można natomiast opisać brak możliwości i środków do obrony przed systemem. Wymiar sprawiedliwości został ograniczony do minimum – podejrzany zawsze był uznawany winnym i czekała go kara. Aparat państwowy nie liczył się z jednostką, w nieograniczony sposób kontrolując ją, represjonując czy zmuszając do pewnych działań. Dodatkowo Policja Myśli zajmowała się torturowaniem, przebudową świadomości nieposłusznych obywateli oraz ich ostateczną ewaporacją.
Kończąc swoją prezentacją chciałbym podkreślić funkcje utworów odnoszących się do tematyki totalitaryzmu. Zarówno dzieła literackie jak i produkcje filmowe odkrywają prawdę o tym systemie politycznym i jednocześnie przestrzegają przed nim. Dzieła te ujawniają, że totalitaryzm jest antyutopią niosącą ze sobą ogromne zagrożenia dla natury ludzkiej. Niestety we współczesnym świecie istnieje jeszcze wiele społeczeństw, które ulegają pozorom i wizjom państwa idealnego. Tym samym godzą się na zniewolenie oraz na świat przekłamań i sprzeczności, w którym: Wojna to pokój. Wolność to niewola. Ignorancja to siła.